Suradnik:Dušan iz Drniša
Delmati su tijekom 1. vijeka prije Krista uspijeli zauzeti veliki dio srednje Dalmacije, između ostalog i liburnski grad Promonu. Prema povijesnim izvorima otimanje Promone zbilo se 51. godine prije Krista. Liburni, koji su bili u savezničkom odnosu sa Rimom uputili su poslanstvo sa žalbom na postupak Delmata. Upravitelj Ilirika Gaj Julije Cezar poslao je trupe da potisnu Delmate i oslobode Promonu. Rimska vojska doživjela je ne samo neuspijeh, već je bila sasiječena.
Apijan Aleksandrijski, prema prevodu Ante Starčevića, navodi; "Dok je Cazar ratovao sa Keltima, oni isti Delmati i ostali Iliri, ovaj put sretniji otmu Liburnima, grad Promonu. Liburni predavši se Rimljanima, pobjegnu k Cezaru za pomoć. On zbilja otpremi poslanike, s zapovijedi da Iliri povrate Liburnima Promonu. Kad oni tu zapovijed odbaciše on otpravi na njih jaku vojsku, ali oni mu je svu sasjekoše. Zabavljen oko razmiraca sa Pompejem Cezar ne imaše kad da se za to osveti."
Najvažnija topografska i historijsko geografska dilema rata Liburna i Rimljana protiv Delmata iz 51. godine prije Krista je, kojim pravcem Rimljani nastupaju prema bitci kod Promone. Vrlo dobro je znano da je najvažnije liburnsko naselje na istoku Liburnije bila Varvarija. Politički, privredni i svakako vojni utijecaj Varvarije na zajednice u susjedstvu, kao što je Burnum sjevernije i Promona istočnije, od Varvarije je nesumnjiv. Zbog toga treba pretpostaviti da su Rimljani prema Promoni nastupali stacionirani kod Varvarije, odnosno baš iz Varvarije.
Nastupanje Rimljana iz Varvarije je logično i zbog činjenice da se nadomak Varvarije nalazi Roški slap mjesto najpovoljnijeg prijelaza preko rijeke, pogodnog za prebacivanje vojske, sa desne strane Krke, na lijevu obalu rijeke, na cijelom riječnom toku. Roški slap je zbog karakteristika riječnog kanjona koji se na tom mjestu širi i gdje su kanjonske strane i nagib terena najblaži, tijekom vjekova prosperiteta Varvarije, Roški Slap je bio važna karika na komunikaciji koji je povezivao Varvariju sa Srednjom
Dalmacijom. Kasnije nakon rimskih osvajanja i osnivanja logora Burnum, smijer najvažnijih komunikacije mijenja putne pravce koji su od najvećeg interesa. Prelaz kod Roškog Slapa gubi značaj, jer kako su tokom mlađeg željeznog doba
svi putevi u poriječju Krke vodili u Varvariju, tako su nakon podizanja Burnumam svi putevi vodili u Burnum. U predrimsko vrijeme Burnu i Promona bile
su predstraže Varvarije. Ta dva utvrđenja fizički su zatvarala prilaze sa sjeverne strane, Burnum i prilaz sa istoka, Promona. Burnum, na Babića glavici, dominira
prostorom od Krke do Zrmanje i Promona kod Drniša između planine Promina i kanjona rijeke Čikole, dominira prelazom iz Petrova polja, na Prominsko-miljevačku visoravan.
Kada je u Rimu izbio građanski rat između Pompeja i Cezara, Delmati biraju savezništvo sa Pompejom i Cezar na Delmate šalje vojsku, na čelu sa Aulom Gambinijem, U zimi 48/47 god.prije Krista, Delmati su, kod Sinodija u Petrovu polju, rimsku vojsku sa Gabinijem na čelu do nogu potukli . Orlovi legija su pali u ruke Delmata, dok se Gabinije, sa ostatkom vojske, povukao u Salonu gdje je i umro . Delmati, u savezu sa Pompejom, sudjeluju u još nekim manjim bitkama protiv Cezara i njegovih saveznika. Nakon Cezarove pobjede nad Pompejom, Iliri nude svoju pokornost Cezaru, ali on to odbija, nameće im danak i traži taoce. Delmati odbijaju takve uvjete i 45.g.prije Krista, ratuju sa legijama Publija Vatinija. koji im je osvojio 6 gradova ali se morao povući sa njihove zemlje bez uspjeha . Nakon Cezarove smrti, Senator Bebije sa 5 kohorti napada Delmate i 44.god.prije Krista, doživljava potpuni poraz i sam u bitci pogiba. Vatinije se povlači u Dirahij pa Delmati ponovno osvajaju Salonu i dijelove obale. Naredni sukob se zbio kada je 39.g.pr.Kr. G. Azinije Polion krenuo lađama iz Akvileje, zauzeo Salonu i opustošio zemlju Delmata.
Oktavijan je 35. godine prije Krista odlučio konačno pokoriti ilirska plemena i krenuo u Ilirik. Nanizao je pobjede nad manjim plemenima, porazio Japode, oduzeo Liburnima sve lađe i satrao stanovništvo Korkire Nigre i Melite na način da je mlađe pobio a ostale prodao u roblje. Na Delmate je krenuo 34.g.prije Krista. Rimski povijesničar Strabon u kratkom opisu Oktavijanova pohoda navodi da su prilikom Oktavijanova pohoda spaljeni:
Salona, Promona, Ninia i stari i novi Sinodij. Osim Salone, sve ostale, od Strabona navedene Delmatske spaljene tvrđave, su u krugu od 20 km do Promone. Naime Ninia je ubicirana u Knin, a stari i novi Sinodij, u Gradinu u Umljanovićima i Balinu glavicu
.Oko Promone je bila stacionirana obrana Delmata pred Oktavijanovim trupama.
Pod vođstvom Versus12000 delmatskih boraca se utvrdilo u Promoni. Dio vojnika je zauzeo Gradine oko Promone i bio pripravan za gerilsko ratovanje. Tu zamisao su Rimljani osujetili, zauzeli su vrhove i okružili Promonu kamenim nasipom od 40 stadija (1 stadij=178 metara ). Drugu delmatsku vojsku, pod vodstvom Testimosa, koja je došla Promoni u pomoć, Rimljani su odbili. Branitelji Promone su pokušali proboj, ali su također odbijeni. Pri pokušaju proboja su Rimljani ušli u grad gdje su se nastavile borbe. Utvrda se naposljetku predala. Nadalje, Oktavijan je vješto izbjegavao i odbijao Testimosove gerilske napade paleći šume uz bok svog puta i napredovao prema unutrašnjosti delmatske zemlje uništavajući utvrde. Zauzeo je Sinodij i Andetrij. 33.g.pr.Kr. je osvojena i Setovija gdje je i sam Oktavijan bio ranjen. Branitelji, bez pomoći i izmoreni glađu, su predali grad, 700 talaca, vratili oduzete orlove i platili danak koji je odredio još Cezar.
Vojska Testimosa u gerilskoj taktici djelovala je sa gradinskih naselje u planinkom pobrđu, nevisokog Moseća i platoa Podi, pobrđa pod padinama panine Svilaja. Moseć i Podi sa juga i sjevera prate izduženo Petrovo polje. Na Moseću su Gradine, kao što je, Vickuša, Dugovac, Mujanova Gradina, Jerkovića Gradina, Perišića Gradine, Gradine Kunci, Gradine u Vinovu do Gradine u Umljanovićima, predrimskom Sinotiju. Na Podima to su, Cvitkušića Gradina, Vulića Gradina, Gradina Baljci, Beševića Gradina i Velika i Mala gradina u Mirlović Polju. Delmati su dakle, pratili Rimljane, a Rimljani su odgovorili paljevinom šuma u zoni oko Gradina na Moseću i pod Svilajom.
Promona je očito igrala važnu ulogu u obrani Liburna od Delmata ali i u obrani delmatskog terltorija tijekom navala Rimljana na Delmate. Ubikacija Promone je naizgled riješena smiještanjem lokaliteta u Klanac kod Tepljuha, sjeverno od Drniša. Međutim to može biti rimska Promona, ali predrimsku Promonu tražimo u roju predpovijesnih Gradina u samom Drnišu i selu Trbounje. Gradinska naselja Drniša-Trbounja, Kalun, Medina, Čupića Gradina, Brakusa Gradina i Plandište, su lokalitet predrimska Promona u užem smislu. Apijan, opisujući Promonu kaže da je mjesto bilo brdovito i sa svih strana opkoljeno vrletnim glavicama, poput turpijica. Pored ovog roja Gradina koje su, zahvaljujući igri prirode, smeštene u krugu od 2 km u užem gradinskom krugu i u nešto širem krugu Gradina koje okružuju Promonu, kao što su, Gradina u Drnišu, Andabaka Gradina, Gradina Brig u Lišnjaku i Bibića Gradina u Velušiću. Istraživače privlači idealan položaj Varoške glavice, koja stoji ko prirodna "kapija" na komunikaciji Petrovo polje-Prominsko-miljevački plato
Bogastvo vodom, izvora i potoka, oko Varoške glavice, ne može se zanemariti, ako tražimo idealno mjesto za podizanje visinskog naselja, odnosno naselja na brdu, kao što je Promona, .
Pomenute Gradine kod Drniša i Trbounja odgovaraju Apijanovom opisu, a važno je uočiti da se te drniške Gradine nalaze na trasi važne predpovijesne komunikacije, od najveće strateške važnosti za Varvariju, koja upravo preko Roškog slapa spaja grad Varvariju sa Petrovim poljem. Od predrimske Promone u Drnišu, preko Petrovog polja, ta komunikacija odlazi prema delmatskim gradovima Sinodium, Setovia. Andetrium. Delmatska kontrola te komunikacije bila je katastrofa za Varvariju, a zbog svog položaja, Promona je bila brana pristupu teritoriji Varvarije i prijelazu na Roškom slapu, Također je to bio put najpovoljniji put kojim su Delmati mogli napadati Varvariju i zbog toga Cezar 51. godine prije Krista šalje vojsku na Delmate.
Varvarija je bila u specijalnim odnosima sa liburnskim graničnim zajednicama Burnumom i Promonom. Burnum, svojim položajem na Babića glavici, u ravnom kršu Bukovice, između Krka i Zrmanje i Promona, svojim položajem, na ulazu u Petrovo polje,
brane pristup Varvariji, Varvarija i predrimski Burnum i Promona, imaju odličnu vizualnu kontrolu, odnosno sva tri visinska utvrđenja odlično vide, jadno drugog i mogu u troje, u trouglu, komunicirati.
Burnum i Promona su istureni strateški položaji, prva linija obrane Varvarije. Zbog toga kod ubikacije Promone moramo uzeti u obzir geografski položaj u odnosu na Varvariju. Idealan položaj u tom smislu zauzimaju Gradine Drniša i Trbounja. Gradina Kalun i Gradina u Drnišu zatvaraju prelaz iz doline Petrova polja na Prominsko-miljevački plato. Nizovi brda, koji izgledaju poput zubaca pile, možemo naći na više mijesta u okružju Drniša i Petrova polja ali samo Gradine Trbounja imaju taj strateški značaj za komunikaciju prama Varvariji. Komunikacija koja od Varvarije ide preko Roškog slapa ne vodi samo prema gradinama Drniša, nego je to bio i dio kopnene komunikacije od Varvarije prema šibenskom zaleđu. Naime prelaz kod Skradinskog buka nema pogodne prirodne pogodnosti za prelaz, kao prelaz kod Roškog slapa. Istina nakon prelaza preko Krke, prema šibenskom zaleđu, moralo se prijeći i preko Čikole, što nije ništa lakše nego prijeći preko Krke, ali nije bilo alternative. Zbog toga je nastalo i razvila Skardona, prirodni izlaz za komuniciranje Varvarije sa srednjom Dalmacijom, vodenim putem, Krkom i kroz šibenski kanal.
Prijelaz preko Čikole nalazio se na mjestu Mrđenova mosta gdje se od Drniša u pravcu Šibenika. prelazilo sve do sredine XIX vjeka. Ruda ugljena koja se kopala u Siveriću, prebacivala se prema Šibeniku, preko Mrđenova mosta, sve do izgradnje mosta i mosećkog puta kod Drniša 1840. godine.
Koliku su važnost Rimljani pridavali Roškom slapu u prvim desetljecima nakon osvajanja osvajanja provincije govori nam činjenica da su na Roški Slap stacionirali jednu veteransku jedinicu, na što nam ukazuju nadgrobni natpisi veterana uklesani u stijene oko Roškog slapa. Prelaz kod Roškog slapa je sigurno i tokom prvih godina rimske vlasti, naročito tokom velikog delmatsko-panonskog ustanka 6. do 9. godine. Kasnije, stabilizacijom rimske vlasti, primat preuzima komunikacija koja vodi na sjever u unutrašnjost, prema Panoniji.
Put od Roškog slapa išao je u ravnoj liniji prema Gradinama u Trbounju, odnosno ostacima ranokršćanske bazilike u Trbounju. Pored roja Gradina, put prolazi sa sjeverne strane, kroz prirodni lijevak koji čine Gradine južno i padine Promine, sa sjeverne strane, ovog prirodnog lijevka. Kod Krasića u Varošu, put se kao i danas, spušta u Badanj i Petrovo polje. U zoni Varoša i Badnja nalaze se ostaci jednog rimskog naselja, a obrađeni kameni blokovi, na Varoškoj glavici, okružuju plato na vrhu. Da li su to ostaci još jednog utvrđenja.
Nakon formiranja rimske provincije Dalmacije, jedan od prvih provincijskih upravitelja, Publije Kornelije Dolabela, gradi mrežu komunikacija, kojima je polazište i ishodište Salona. Jedan od važnijih puteva vodi od Salone prema Petrovu polju, pa uz sjeverne padine planine Promina, preko Krke, ka Burnumu. Dakle cilj novog puta više nije Varvarija, jer Varvarija pada u drugi plan, a novi vojno-upravni centar Burnum, diktira prioritete komuniciranja.Tako se zaobilazi ne samo Varvarija nego i prelaz Roški slap i sama Promona, a novi magistralni prelaz preko Krke je Čavlina buk, najpovoljniji prelaz, na gornjem dijelu rijeke, nadomak novog Burnuma. Rimski vojno-politički interes je bilo spajanje Jadranske obale sa Panonijama i sa Sisciom, tako da putevi streme ka sjeveru. Nekada osnovna prometna žila kucavica, komunikacija između Delmatskih centara i Varvarije, gubi tokom kasne antike, svaku važnost. Nova komunikacija privlači novo naseljavanje, pa se i rimska Promona privukla uz ovu komunikaciju.