Donji Varoš (Kotor Varoš)
Donji Varoš je, po starini, drugo naselje – mahala – u Kotor-Varošu. Kao i ostali varoši u Regionu, nastao je uz mjesnu tvrđavu. Naseobina Varoš razvijala se uz Kotor, koji je od osnutka bio stolno mjesto porodice Hrvatinića.[1] [2] Prema izvorima iz osmanlijske i austrougarske vladavine, Varoš (uključujući i Donji Varoš) se deklinirao kao imenica muškog roda.[3][4]
Donji Varoš obuhvata sjeveroistočni dio nekadašnje ulice Idriza Masle (danas Svetozara Miletića), do potoka Uzlomac (desna pritoka Vrbanje), uključujući i Varošku džamiju (u današnjoj ulici Cara Dušana) i nekada kultno sastajalište mladeži i penzionera: kafe-bar i disko klub "Kesten".
Donji Varoš se brže urbanizirao od naselja Kotor, ispod same utvrde, a do dans je razvio i industrijsku zonu.
Pedesetih i šezdesetih godina 20. stoljeća, naziv ovog naselja se spajao s nazivom Kotor – u Kotorvaroš.
Džamija u Donjem Varošu otvorena je 1938. godine, na zemljištu koje je vakufnamom poklonila porodica Imamović. Muho Imamović uvakufio je na dijelu svog posjeda i harem džamije, uključujući i džematsko mezarje. Srpske (para)vojne i policijske snage srušile su džamiju do temelja, 1992.
U anarhiji koja je nastala tokom oslobađanja Kotor Varoša, 1945, ubijeno je 13 mladića (uzrasta 13-18 godina) iz kotorvarskih muslimanskih porodica i hodža Semiz. Za zločin su okrivljeni članovi porodice Fazlić, koji su kasnije degradirani.[1]
Tokom rata u Bosni i Hercegovini (1992-95.), Donji Varoš je zadesila ista sudbina kao i ostala nesrpska naselja u dolini Vrbanje. Vojska Republike Srpske, policijske i paravojne snage su porušili okolna bošnjačka sela, osobito ona uzvodno uz Vrbanju do Kruševa Brda, kao i sva bošnjačka sela nizvodno do Banje Luke.[5][6][7][8][9] Lokalno stanovništvo je ubijano, a glavnina je protjerana.
Kao posebna popisna jedinica, Varoš se prvi puta izdvaja 1931. godine.
| Kotor-Varoš[10] | ||||||
| Naselje↓/Religija→ | Muhamedovci | Istočno-pravoslavni | Rimo-katolici | Jevreji | Ukupno | |
| Čepak | 10 | 15 | 236 | – | 261 | |
| Kotor katolički (Zagrađe) |
– | 7 | 104 | – | 111 | |
| Kotor turski | 184 | 5 | 20 | 209 | 418 | |
| Kotorište | 6 | 42 | 201 | 1 | 250 | |
| Slatina na Vrbanji | – | – | 69 | – | 69 | |
| Varoš | 270 | 21 | 9 | – | 300 | |
| Ukupno | 470 | 90 | 639 | 210 | 1409 | |
Poznatije starosjedilačke prodice iz Donjeg Varoša su:
- Alibegović,
- Beganović.
- Čauš,
- Čaušević,
- Hadžiselimović,
- Hozić,
- Imamović,
- Karaselimović,
- Mehmedović,
- Memišević,
- Omerkadić,
- Selman,
- Spahić,
- Šugić,
- Zaimović
i druge
- ↑ a b Samardžija S. (1983): Četrnaesta srednjobosanska NOU brigada. Skupština opštine Prnjavor, Banja Luka.
- ↑ Petrić N. (2006): Sto pedeset godina moje porodice – 1885-2005. Radnička štampa, Beograd, ISBN 86-7073-1134.
- ↑ Radimsky V. (1892): Ostanci rimskih naseobina u Šipragi i Podbrgju, za tim starobosanski stećci u Šipragi i uz Vrbanju u Bosni. Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, Godina IV, Knjiga I: 75-80.
- ↑ Kreševljaković H. (1950): Kapetani i kapetanije u Bosni i Hercegovini. Godišnjak Istorijskog društva Bosne i Hercegovine, God. II: 89-141, Sarajevo.
- ↑ Gutman R. (1993): A witness to genocide: The 1993 Pulitzer Prize-Winning Dispatches on the "Ethnic Cleansing" of Bosnia. Macmillan Publishing Company, Inc., New York, ISBN 9780020329954.
- ↑ Beč J. (1997): Pucanje duše. Samizdat B92, Beograd, ISBN 86-7208-010-6.
- ↑ Ivica Grgic. Lijepa Naša Domovina Hrvatska - - Kotor Varos - bogr001. lijepanasadomovinahrvatska.com. Inačica izvorne stranice arhivirana 26. prosinca 2015. Pristupljeno 6. studenoga 2015.
- ↑ Lijepa Naša Domovina Hrvatska - - Kotor Varoš - kv018. lijepanasadomovinahrvatska.com. Inačica izvorne stranice arhivirana 26. prosinca 2015. Pristupljeno 6. studenoga 2015.
- ↑ Fena, Agencija (2013): Obilježavanje 21. godišnjice stradanja Bošnjaka u Kotor-Varoši – Još se traži 277 osoba. Avaz, 03. 11. 2013.
- ↑ Statistički odsjek Zemaljske vlade, ur. 1912. Rezultati popisa žiteljstva u Bosni i Hercegovini od 27. septembra 1910. Sarajevo